دیوان دیک الجن

طبق گفتهی محققین شعر دیک الجن در بسیاری از محافل ادبی قدیم گسترش و رواج پیدا کرد، ولی مجموعهی کاملی از اشعارش به دورهی معاصر نرسیده است. هر چه هست مجموعهای گردآوری شده از اشعارش میباشد. و اما در عصر حاضر از نخستین کسانی که اشعار دیک الجن را گردآوری کردند، استادان ادبیات، «عبدالمعین الملوحی» و «محی الدین الدرویش» بودند که در سال ۱۹۶۰م در مجموعهای متشکّل از ۴۱۷ بیت دیوانی با نام «دیوان دیکالجن الحمصی» در ۱۳۰ صفحه در قطع وزیری به چاپ رساندند (همان:۴۷).
در سال ۱۹۶۴م «دکتر احمد مطلوب»[۳۰] و «عبد الله الجبوری» تلاش دوستانشان را تکمیل کردند، و به دیوان دیک الجن قصائدی را که شاعر در مدح اهل بیت(ع) سروده بود، افزودند که ملوحی و درویش این اشعار را در دیوانشان ذکر نکرده بودند. در این کار بیشتر تکیه بر نسخهی خطی «محمّد السماوی»[۳۱] بود، که با تلاشش این نسخهی خطّی را در دو فصل، که فصل اوّل آن مربوط به اشعار «دعبل خزاعی»[۳۲] و فصل دوم آن به اشعار دیک الجن پرداخته است. و اما مطلوب و الجبوری، دیوان دیکالجن را در سه فصل جمع آوری کردند:
فصل اوّل در مدح اهل بیت (ع)، شامل ۱۵۶بیت است.
فصل دوّم فنون مختلف شعری را شامل میشود، که ۳۹ قصیده و قطعه را در برمیگیرد و ۲۷۸ بیت است.
فصل سوّم که مکمّل این کتاب است و ۸۴ قصیده و قطعه را شامل میشود و ۲۰۷ بیت است (همان:۴۸).

نگاهی کلی بر سبک شعری دیکالجن

دیکالجن شاعری توانمند است،که داخل در قصر پادشاهان و خلفاء نشد تا اسمش در تاریخ بماند ـ در عصری که بزرگترین شاعران نیز با شعرشان تکسّب میکردند ـ بلکه وی از دری بزرگتر وارد تاریخ شد و ماندگار گشت و تمام افتخارش این است که اشعارش را در بازار دلالان نفروخت.
شعر دیک الجن از نوع عالی شعر است، همانطور که گفته شد، مردم عراق از شعرش خوششان میآمد و او را شاعرترین جنّ و انس خواندهاند. دیک الجن دارای سبکی زیبا، روشن و استوار است و او شاعری است توانمند و کارکشته، که از تمام اسباب شاعری سود میجوید. شعرش بافتی ساده و آهنگی خوش دارد. دیک الجن از توانایی بیانش و استواری معانی در فنون مختلف شعری سود میجست. هرگاه مرثیه میسرود، این ویژگی بیشتر در شعرش نمایان بود، و با جاری کردن احساسات گرمش در شعر، آن را به اوج میرساند. وی در مرثیه سرایی خوش درخشید به گونهای که بسیاری از ناقدان وی را سرآمد شاعران مرثیه سرا میدانند. دیکالجن بر معانی مورد استفاده شاعران گذشته تکیه داشت و از آنها «اقتباس»[۳۳]میکرد و نیکویش میساخت(ر.ک: نورالدین،۱۴۱۱هـ: ۱۱۰-۱۰۵).

فصل سوّم

روابط بینامتنی قرآنی و روایی شعر شاعران (کمیت اسدی، عبدی کوفی و دیک الجن الحمصی)

روابط بینامتنی اشعار کمیت اسدی با آیات قرآن کریم و احادیث

الف) روابط بینامتنی با قرآن کریم

قرآن کریم از آغاز نزول تا کنون به دلیل حیاتی بودن و «برخورداری از جمال لفظی و معنوی غیر قابل وصف، و نیز به دلیل موسیقی درونی که در لابلای واژگان و پیوستگی آیات دیده میشود»(الفاخوری،۱۳۸۰ش، ج۱: ۳۳۲)، همواره این معدن غنی، الگوی بسیاری از شاعران و ادیبان و بزرگان دین بوده است و در هر دوره، صاحبان شعر و ادب مناسب با ذوق و توانایی خویش، از این گنجینهی بیپایان واژگان، سبک، معنا و درونمایهی آن بهره بردهاند. در واقع میتوان چنین بیان نمود که، استفاده از آیات و مفاهیم قرآنی در شعر هر دوره ضرورت به شمار میرفته؛ چرا که شعرهایی بیشترین تأثیر را داشت، که در پرورش مضامین آن، از آیات قرآن کریم استفاده میشد. این که یک شاعر تا چه حد در شعر خود از آیات استفاده نموده، بستگی به درک و فهم و آشنایی وی نسبت به قرآن دارد. کمیت اسدی، از جمله شاعرانی بوده که در برخی از اشعار خویش، بهطور مستقیم و یا غیر مستقیم از آیات قرآنی استفاده نموده است.
برای بررسی روابط بینامتنی، به چند عنصر بینامتنی نیاز است؛ از جمله:
متن حاضر: هر متن یا متن موجود.
متن غایب: متن مفقود یا متن تأثیر گذار.
عملیات بینامتنی: روابط بین دو متن، کوچ لفظ یا معنا از متن پنهان به متن حاضر عملیات بینامتنی نام دارد، که تبیین آن، مهمترین بخش نظریهی بینامتنی در تفسیر متون است.
معادلهی هر متن ادبی در بینامتنیت: هر متن = متن حاضر؛ عبارت است از جذب و دگرگونی = عملیات بینامتنی؛ از بسیاری متون دیگر = متن پنهان(ر.ک: میرزایی و واحدی، ۱۳۸۸ش: ۳۰۶).
متن حاضر:

ترجمه: ما براى شما(خاندان پیامبر (ص)) در سوره‏هاى حامیم آیه‏اى یافتیم که گروه تقیّه کننده آن را تأویل کرده، و گروه آشکار کننده آن را آشکارا بیان کردهاند.
متن غایب:
« قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى» (شوری/۲۳).
ترجمه: بگو (بر این رسالت) مزدی از شما، جز دوست داشتن خویشاوندانم، نمیخواهم.
عملیات بینامتنی: این بیت از شعر کمیت، اشاره به آیهی ۲۳ سوره شوری دارد، البته به طور صریح به آن اشاره نکرده است، بلکه با تحقیق بین متون دینی درمییابیم که منظور از «آیَه»، که کمیت آن را در این بیت از شعر خود آورده است کدام آیه است. حاکم حسکانی در شواهد التنزیل چنین روایت میکند که، أبو أمامه باهلی از رسول خدا(ص) نقل میکند: «خدا انبیاء را از درختهای مختلف آفریده است، ومن و علی را از یک درخت خلق فرمود، پس أصل آن درخت من هستم و علی فرع آن و فاطمه پیوند و حسن و حسین میوه‌های آن و شیعیان ما برگهای آن درخت می‌باشند، پس هر کس از شاخههای آن آویزان شود نجات می‌یابد، و کسی که منحرف شود نابود می‌گردد. و اگر بنده‌ای هزار سال بین صفا و مروه خدا را عبادت کند، پس از آن هزار سال و سپس هزار سال، تا همچون مشکِ خشکِ پوسیده‌ای گردد، پس آنگاه دوستی ما را درک نکرده باشد، خدا وی را به رو در آتش می‌افکند، سپس تلاوت فرمود: « قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى» (حسکانی،۱۴۰۷هـ ،ج۲: ۲۰۳). همچنین امیر المؤمنین علی(ع) در خطبه‌ای که برای مردم ایراد کرد فرمود: ما از اهل بیتی هستیم که خداوند متعال مودّت آنان را بر هر مسلمانی واجب کرده و فرموده: « قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى» (نهج البلاغه، خطبه ۲۴). و از آنجا که ابلاغ رسالت از سوى پیامبر بزرگوار اسلام(ص)، گاه این توهّم را ایجاد میکرد که او چه اجر و پاداشى در برابر رسالت خود از مردم میطلبد، به دنبال این سخن به پیامبر(ص) دستور میدهد: «بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمیکنم جز دوست داشتن نزدیکانم» دوستى ذویالقربى اشاره به بازگشت به مسألهی ولایت و قبول رهبرى أئمهی معصومین(ع) از دودمان پیامبر(ص) میکند که در حقیقت تداوم خط رهبری پیامبر(ص) و ادامهی مسألهی ولایت الهیّه است و پر واضح است که قبول این ولایت و رهبری همانند نبوّت پیامبر(ص) سبب سعادت خود انسانهاست و نتیجهاش به خود آنها باز میگردد (ر.ک: زمخشری، ۱۴۰۷هـ، ج۴: ۲۲۱-۲۱۹؛ الطباطبایی، ۱۳۷۲ش، ج ۱۸ :۴۸-۴۲؛ مکارم شیرازی، ۱۳۶۱ش، ج۲۴: ۱۵۶). رابطهی بینامتنی این فراز از شعر کمیت با آیات قرآنی از نوع نفی جزیی میباشد؛ چرا که با ذکر کلمهی «آیَه» اشاره به متن غایب را برای مخاطب سادهتر کرده است.
متن حاضر: