کلیات

ریخت شناسی(مورفولوژی) شهری[1]، را می­توان، دانش شناخت شکل و مطالعه ساختار شهر به عنوان سکونت­گاه انسان دانست. این دانش کمک می کند تا سلسله مراتب تغییرات شهری مشخص شود. با توجه به اینکه محیط فیزیکی، زمینه ساز رفتارها و تحولات اجتماعی –اقتصادی بعدی است، شناخت تغییرات فیزیکی برای پیش بینی تغییرات آتی ضروری است(سلطانی،24:1390). از این رو مورفولوژی شهرها در نواحی مختلف دنیا زاییده، محیط جغرافیایی، شرایط فرهنگی وفن­آوری است. در واقع مورفولوژی شهری از عوامل طبیعی و فرهنگی توام شکل می گیرد که در این بین، نقش شبکه معابر در شکل­دهی مورفولوژی شهرها با توجه به قدرت عوامل طبیعی و انسانی، کاملامشهود و مثال زدنی است؛ یعنی هم­چنان که شبکه معابر در شکل­دهی و ساخت مورفولوژی شهرها تاثیر دارد،گاهی اوقات این مورفولوژی شهری است که با کمک عوامل و عناصر طبیعی نحوه شکل­گیری مسیرها و معابر و خصوصا دسترسی­ها را تعیین می­کند. از طرف دیگر، در آنالیز ریخت­شناسی شهری یکی از عوامل تاثیرگذار، کاربری زمین است. در واقع ساختار شبکه معابر و کاربری زمین، فرم­دهندگان مرتبط شکل شهر هستند. (Levinson,2006) .اسمایلز[2]، جغرافی­دان انگلیسی،(1955)، چشم اندازهای شهری را متاثر از سه عامل ساختار شبکه معابر، کاربری زمین و سبک معماری می داند و از نظر وی دو عامل ساختار شبکه معابر و کاربری زمین، بیشترین تاثیر را در شکل­گیری مورفولوژی شهری، دارا هستند.

مطالعه ساختار شبکه شهری به منظور شناسایی توان و قابلیت­های آن در ارتباط با کاربری زمین و عوامل ترافیکی می تواند گزینه­های سودمندی را دراختیار تصمیم­سازان قرار دهد. مطالعه سازمان فضایی شهر شامل سه محور اساسی است: (Forester,1968)

الف) مطالعه پخشایش سطوح کاربری و نحوه توزیع کاربری­ها در مقیاس­های مختلف فضایی و عملکردی؛

ب) مطالعه ویژگی­های فیزیکی و درونی شبکه شهری؛

ج) مطالعه ارتباط متقابل شبکه و کاربری­ها.

در مطالعات شهری بررسی هر سه محور فوق، به منظور دست­یابی به طرح توسعه کالبدی مناسب، ضروری می نماید و از این رو تا کنون، روش­های گوناگونی برای مطالعه هر یک و همچنین تجزیه و تحلیل تعاملات بین آن­ها ارائه شده است.

1-2- طرح مسئله و ضرورت تحقیق

مطابق با دیدگاه سیستمی، می توان محورهای سه گانه سازمان فضایی شهر را به صورت زیر متصور شد: الف)ویژگی­های ساختاری شبکه شهری: که شامل بررسی ساختار شبکه به خودی خود به عنوان یک گراف می باشد. لازم به ذکر است که گرایش به درک ساختار شبکه حمل و نقل محدود به جغرافی دانانی شده است، که ساختار فضایی شبکه حمل و نقل را به عنوان یک عنصر حیاتی توسعه شهری مطرح کرده اند(Parvithara et al.,2010).

ب) ویژگی­های کالبدی شبکه معابر: که شامل خصیصه­های کالبدی از قبیل طول و عرض معبر، سلسله مراتب و نقش معبر، ظرفیت عبور و… می باشد.

ج)مطالعات کاربری زمین: که نحوه پخشایش کاربری­ها را مورد بررسی قرار می دهد (سلطانی،45:1390).

شکل 1: اجزای سازمان فضایی شهر

 از طرف دیگر، حمل و نقل و کاربری زمین، شکل دهندگان مرتبط سازمان فضایی شهر هستند. ابتدا تغییرات در کاربری باعث تغییر الگوهای تقاضای سفر می شود که جریان­های ترافیکی را بر زیر ساخت های حمل و نقل تحمیل می کند. دوم، جریان­های ترافیکی ایجاد شده، باعث ارتقاء تسهیلات حمل و نقل می شوند. سوم، تسهیلات حمل و نقل جدید، الگوی دسترسی را تغییر می­دهند که نتیجتاً باعث تغییر مکان فعالیت­ها و کاربری ها می شوند. در طی این فرآیند، هم حمل و نقل و هم کاربری زمین، توسعه می­یابند و تغییرات فضایی مانند تجمع و مرکز گرایی درشبکه به وجود می­آید(Levinson,2006).

علی رغم مطالعات وسیعی که روی ساختار شبکه و کاربری به صورت جداگانه انجام شده است، رابطه متقابل این دو مورد غفلت قرار گرفته است(Kasemsook,2003). در واقع، بررسی ارتباط متقابل حمل و نقل و کاربری زمین، از آنجا اهمیت دارد که اگر کاربری­های شهری، متناسب با ظرفیت شبکه، توزیع شده باشند، سازمان فضایی شهر به حداکثر بازدهی کالبدی رسیده و شکل­گیری موزونی را خواهد داشت.

به عبارت دیگر می­توان گفت تحلیل قابلیت­های ساختاری و بررسی میزان تطابق آن با ویژگی­های کالبدی شبکه معابر یکی از سطوح مطالعاتی است، که در کنار تحلیل میزان جذب و تولید سفر کاربری­های مستقر در اطراف شبکه قرار گرفته و می تواند سازمان فضایی شهر را به سمت شکل­یابی، رشد، تعادل و در نهایت توسعه موزون سوق دهد.

در این پژوهش به بررسی روابط متقابل ساختار شبکه و کاربری زمین در حدفاصل پل معالی­آباد و شهرک گلستان پرداخته می شود. لازم به ذکر است که این محور، علی رغم اینکه کارکرد شریانی دارد، به دلیل استقرار کاربری­های ریز مقیاس در مجاورت آن،کارکرد محلی پیدا کرده است.

1-3- اهداف تحقیق

با توجه به موارد بیان شده، اهداف این تحقیق، شامل موارد زیر می باشند:

• تعیین معیارهایی برای ارزیابی(گونه شناسی وطبقه بندی) شبکه معابر محدوده مورد مطالعه؛
• تعیین وضعیت پخشایش کاربری­ها در مجاورت معابر محدوده مورد مطالعه؛ و
• تعیین نقش کاربری های مستقر اطراف شبکه معابر بر عملکرد ترافیکی معابر.

1-4- سوالات تحقیق

• معیارهای لازم برای ارزیابی (گونه شناسی و طبقه بندی) شبکه معابر محدوده مورد مطالعه کدامند؟  
• وضعیت پخشایش کاربری­ها در مجاورت معابر محدوده مورد مطالعه چگونه است؟

• چه ارتباطی بین کاربری­های مستقر در اطراف شبکه معابر و ویژگی­های ساختاری شبکه معابر وجود دارد؟

1-5-فرضیات تحقیق

بر اساس سؤالات و اهداف مطرح شده، فرضیات کلی این تحقیق این گونه بیان می­شوند:

• به نظر می رسد حجم ترافیک تابعی از ویژگی­های ساختاری معابر و کاربری های همجوار باشد.
• به نظر می رسد، تفاوت­های ساختاری معابر باعث استقرار کاربری­های مختلف در جوار آن­ها و نتیجتاً ایجاد تفاوت­های عملکردی در آنان می شود.

1-6-پیشینه تحقیق

 1-6-1-        مطالعات خارجی

بررسی توسعه و دگرگونی شبکه حمل و نقل به دهه 1960 بر می گردد، زمانی که شماری از مطالعات توسط جغرافی­دانان و برنامه­ریزان حمل­و­نقل برای بررسی توپولوژی در حال تغییر و دسترسی شبکه راه­ها انجام شد(Garison & Marble,1965). علی رغم اینکه تعداد زیادی مطالعه در مورد سیر تکاملی ساختار شبکه حمل و نقل و کاربری به صورت جداگانه انجام شده است؛ شمار اندکی از مطالعات به بررسی روابط متقابل ساختار فضایی شبکه معابر و کاربری زمین پرداخته است. به همین دلیل سیر تکاملی متقابل حمل و نقل و کاربری زمین همچنان به درستی درک نمی شود.

یکی از ابتدایی ترین مطالعات در مورد به کار گیری معیارهای شبکه برای درک الگوهای سکونتگاهها توسط بورچرت (Borchert,1961)، انجام شده است.در این مطالعه تعداد تقاطع های جاده ها و خیابان ها در هر مایل مربع در یک ناحیه با مساحت 1300مترمربع، اندازه گیری شده است. نتایج حاکی از آن است که ارتباط تنگاتنگی بین تراکم تقاطع های جاده و سایر شاخص های الگوهای سکونت­گاهها مانند طول جاده، تراکم قطعات و تراکم مسکونی وجود دارد. کانسکای (Kansky,1963)، تئوری گراف و روش های آماری را برای توجیه گستره وسیعی از معیارهای شبکه حمل ونقل به کار گرفت. هدف وی بررسی رابطه بین ساختار شبکه‌های حمل ونقل و ویژگی های اقتصادی منطقه بود. نتایج نشان داد که بین ساختار شبکه حمل و نقل و درجه توسعه اقتصادی منطقه ارتباط معناداری وجود دارد.

تافه و دیگران(Taffee et al.,1965)، به بررسی این موضوع پرداخته­اند که در یک کشور توسعه یافته چگونه جاده­ها از یک بندرگاه توسعه می یابند. گریسون و ماربل(Garrison & Marble., 1965) نظم و الگوی شبکه راه­های ایرلند را مورد بررسی قرار داده­اند. از دیدگاه آنها، نیز تردید اندکی وجود دارد که کاربری زمین در پاسخ به تغییرات زیرساخت های حمل و نقل، تغییر می کند و در نتیجه تاثیرات ثانویه بر تقاضای سفر علاوه بر تاثیرات مستقیم ایجاد شده، توسط تغییر مسیر و تغییر شیوه های حمل و نقل وجود دارد.

 برای دانلود متن کامل پایان نامه اینجا کلیک کنید.