۱-۹: شرح واژه‌های کلیدی پژوهش

زنجیره‌تامین: شامل دو یا چند سازمان است که بطور قانونی از یکدیگر جدا بوده و توسط
جریان‌های مواد، مالی و اطلاعات به هم مرتبط هستند و هدف آن‌ها ارائه خدمت یا محصول به مشتری نهایی می‌باشد]۴۷[.
مدیریت زنجیره‌تامین: مدیریت زنجیره تأمین به عنوان مجموعه‌ای از رویکردها و تلاش‌هایی به شمار می‌رود که از تولیدکنندگان، عرضه‌کنندگان و توزیع‌کنندگان حمایت نموده و زنجیره ارزش را به گونه‌ای هماهنگ می‌نمایند که محصولات در مقادیر مناسب، زمان مناسب و مکان مناسب تولید و توزیع گردیده تا در نتیجه رضایت مشتری حاصل گردد]۴۷[.
تامین‌کننده: به سازمانی اطلاق می‌شود که کالای مورد نیاز سازمان دیگر را به مقدار مناسب، در زمان مناسب و تحت شرایط مورد نیاز فراهم سازد]۶۱[.
ارزیابی‌تامین‌کننده: عبارت است از مجموعه اقداماتی که توسط مدیران و عوامل خرید در راستای اهداف استراتژیک سازمان از جمله کاهش هزینه‌ها، تامین نیازهای مشتری، و افزایش رضایت مشتری به منظور شناسایی تامین کننده صورت می‌گیرد]۶۱[.
انتخاب تامین‌کننده: فرایند یافتن تامین‌کننده یا تامین‌کنندگان مناسب که بیشترین میزان انطباق را با شاخص‌های مورد نظر سازمان داشته باشند]۶۱[.
تصمیم‌گیری چند شاخصه: شاخه‌ای از علم تصمیم‌گیری می‌باشد که شامل مجموعه‌ای از روش‌ها است که هدف آن انتخاب گزینه برتر از بین چندین گزینه با در نظر گرفتن شاخصهای مطلوب
می‌باشد‌]۱۱[.

۱-۱۰: محدودیت‌های پژوهش

با توجه به محدوده‌ی موضوع پژوهش و گستردگی و تعدد شاخص‌های تصمیم‌گیری، تمرکز پژوهشگر روی تعداد خاصی از شاخص‌ها در فرآیند تصمیم‌گیری بوده است. اما از جمله مهمترین مشکلات پژوهش عدم دسترسی سریع و آسان به اطلاعات بود که در تمامی پژوهش‌ها در زمینه‌های مختلف در کشور وجود دارد که ناشی از عدم وجود اطلاعات یا عدم همکاری دارندگان اطلاعات با محققان می‌باشد. محقق سعی نموده است در طی پژوهش، کارشناسان و مدیران سازمان را در مورد اهمیت و تاثیرات موضوع پژوهش بر پیشرفت سازمان آگاه سازد تا مشکل عدم همکاری بعضی از کارشناسان یا مدیران تا حدودی برطرف گردد.

۱-۱۱: ساختار نگارش پژوهش

پژوهش حاضر مشتمل بر پنج فصل خواهد بود که فصل اول مربوط به کلیات پژوهش بوده و شامل مواردی همچون مقدمه، ضرورت انجام پژوهش، اهداف، کاربردهای پژوهش، پیش‌فرض‌های پژوهش و… است. در فصل دوم، که مربوط به مبانی نظری و پیشینه پژوهش می‌باشد، در ابتدا مساله انتخاب تامین‌کننده و مراحل آن مورد بررسی قرار گرفته و سپس پژوهش‌های انجام شده پیرامون موضوع پژوهش با تکیه بر دسته‌بندی آن‌ها مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد و در آخر نیز با پرداختن به مفاهیم مرتبط با روش حل در تکنیک‌های تصمیم‌گیری به اتمام می‌رسد. در فصل سوم به بررسی مدل ارائه شده و الگوریتم آن جهت انتخاب تامین‌کننده مناسب پرداخته می‌شود. فصل چهارم شامل اجرای گام به گام مدل ارائه شده همراه با مطالعه موردی خواهد بود. در نهایت، فصل پنجم به نتیجه گیری، جمع بندی و پیشنهادات اختصاص دارد.

فصل ۲: ادبیات موضوع

۲-۱: مقدمه

هدف از این فصل ارائه کلیاتی از مبانی نظری پژوهش شامل آشنایی با تامین‌کنندگان و نقش و اهمیت آنها در زنجیره تامین و فرایند خرید، مراحل انتخاب تامین‌کننده مناسب، آشنایی با روش‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه همچنین آشنایی با پیشینه پژوهش شامل پژوهش‌های انجام شده در زمینه مراحل مختلف انتخاب تامین‌کننده در گذشته می‌باشد.

۲-۲: مبانی نظری

۲-۲-۱ تامین‌کنندگان

۲-۲-۱-۱: تامین‌کنندگان در زنجیره تامین

با تغییر بازارها، تغییر روز افزون نیازها و سلیقه مشتریان و تبدیل شدن محیط کسب و کار به محیطی که در آن سازمان‌ها باید از کمترین فرصت بیشترین بهره را بگیرند و برای بقا و موفقیت خود بجنگند، توجه به عوامل موفقیت‌زا که توجه به آن سازمان‌ها را در مسیر موفقیت و پیشگامی قرار می‌دهد، سخت مورد توجه قرار گرفته است]۵۸[. سازمان‌ها می‌دانند که حیات آنها وابسته به مشتری است و باید در مقابل تغییرات حاکم انعطاف‌پذیری لازم را داشته باشند. در این مسیر سازمان‌ها به شیوه‌های مختلف به بازبینی و بازنگری استراتژی‌های خود پرداخته‌اند و رمز بقا را در رضایت‌مندی هر چه بیشتر مشتریان خود یافتند. بنابراین شرایط رقابت‌پذیری، انعطاف‌پذیری و تنوع محصولات مورد توجه سازمان‌ها و به ویژه سازمان‌های تولیدی قرار گرفته است. در این راستا یکی از فلسفه‌هایی که مورد توجه قرار گرفت، فلسفه‌ی مدیریت زنجیره تامین بوده است]۴۱[. در این نگرش ارضای نیازهای مشتری، تنها، وظیفه سازمان نیست بلکه اعضای زنجیره نیز باید به شکلی موثر در این امر دخیل باشند. هم چنین نه یک تامین‌کننده بلکه مجموعه‌ای از تامین‌کنندگان به منظور مشارکت مد نظر قرار می‌گیرند]۷۳ [در یک زنجیره تامین حضور تامین‌کنندگان در راس هرم و به عنوان سر‌آغاز تولید و ارائه خدمات حائز اهمیت است. با توجه به نقش کلیدی تامین‌کنندگان در فرایند پشتیبانی از تولید، توزیع و ارائه خدمات به متقاضیان کالا فرایندهایی مانند: تدارک، تامین به موقع کالا یا خدمات، دستیابی به کیفیت بیشتر و هزینه تمام شده کمتر، رضایت مشتریان و… تنها در سایه انتخاب تامین‌کنندگان مناسب که بتوانند همگام با سازمان در جهت دستیابی به اهداف ذکر شده تلاش کنند، امکان پذیر خواهد بود]۸۰[. آنچه امروزه مشاهده می‌شود رقابت بین سازمان‌ها در حال تبدیل به رقابت بین زنجیره‌های تامین است که این به معنی همکاری نزدیک‌تر اعضای زنجیره‌تامین برای به دست آوردن مزیت رقابتی می‌باشد. در این حالت ارتباط یا به عبارتی به اشتراک گذاری اطلاعات یک معیار کلیدی برای شرکت های خریدار در انتخاب تامین‌کنندگان می‌باشد و سازمان‌ها می‌بایست یک ارتباط بلند‌مدت با تامین‌کنندگان اصلی خود را جایگزین ارتباط کوتاه‌مدت کنند.

۲-۲-۱-۲: تامین کنندگان در فرایند خرید

در دنیای تجارت دو نوع خرید وجود دارد که از انواع اصلی آن به شمار می‌رود. خرید برای فروش و خرید برای مصرف یا تبدیل. خرید برای فروش مجدد توسط دلالان و بازرگانان صورت می‌گیرد، اما خرید برای مصرف توسط مامورین خرید صنعتی صورت می‌گیرد. در ادبیات مربوط به ارزیابی تامین‌کنندگان منظور از خرید، خرید صنعتی بوده که برای مصرف در راستای تولید صورت می‌گیرد. در اغلب صنایع، هزینه خرید مواد اولیه و لوازم جانبی به بیش از ۷۰ درصد قیمت تمام شده یک محصول می‌رسد. همچنین در صنایع با تکنولوژی بالا هزینه مواد خریده شده و خدمات یک محصول، بیش از ۸۰ درصد قیمت تمام شده یک محصول را تشکیل می‌دهد]۲۰[. از طرفی در سازمان‌های تولید کننده، سهم خرید از کل گردش مالی بین ۵۰ تا ۹۰ درصد است. با این اوصاف بدیهی است که تصمیم‌گیری در مورد خرید و استراتژی‌های مربوط به آن تاثیر مستقیم بر سود‌آوری سازمان دارد.
همان‌طور که بیان شد خرید صنعتی توسط مامورین خرید صنعتی انجام می‌شود. این اشخاص بر طبق پیش‌بینی فروش و برنامه تولید، کار خرید را هماهنگ می‌سازند و با در نظر گرفتن سود هر دو طرف افرادی را که می‌خواهند از آنها خرید کنند انتخاب می‌کنند. آنچه مسلم است انتخاب یک مجموعه خوب از تامین‌کنندگان که به صورت منسجم با یک سازمان در همکاری باشند، از عوامل موفقیت آن سازمان محسوب می‌شوند. انگلند[۱] (۱۹۷۵) ارزیابی و انتخاب تامین‌کننده را مهمترین مسئولیت واحد خرید می‌داند. وبر و همکارانش ]۷۲ [ نیز تولید محصول با بهای تمام شده پائین را در محیط رقابتی امروز ممکن نمی‌دانند مگر با انتخاب تامین‌کنندگان مناسب.

۲-۲-۱-۳: مراحل انتخاب تامین‌کنندگان

انتخاب تامین‌کننده مناسب در پنج مرحله اصلی انجام می‌پذیرد. در مرحله اول سازمان به منظور ارائه محصول یا خدمات جدید احتیاج به تامین مواد اولیه و یا خدمات دیگر از خارج از سازمان دارد. در این مرحله مساله نیاز به یک تامین‌کننده ظاهر خواهد شد. در مرحله دوم که مرحله اساسی و پایه‌ی تصمیم‌گیری در مورد انتخاب تامین‌کننده می‌باشد، کارشناسان مربوطه با بررسی و در نظر گرفتن استراتژی‌ها و شرایط سازمان، لیستی از شاخص‌هایی را تعیین می‌کنند که تامین کننده ملزم به دارا بودن آن است. در صورتی که سازمان با تعداد تامین‌کنندگان بیشتر از نیاز خود مواجه باشد لازم است که یک فرایند پیش ارزیابی را اجرا نماید که در آن از بین تامین‌کنندگان اولیه تعدادی به عنوان تامین‌کنندگان بالقوه انتخاب می‌شوند. در مرحله چهارم که مرحله ارزیابی نهایی است با استفاده از یکی از روش‌های انتخاب تامین‌کننده، تامین‌کننده یا تامین‌کنندگان نهایی از بین تامین‌کنندگان بالقوه انتخاب می‌شوند. این عمل پایان کار نبوده و بلکه تامین‌کننده باید به طور مستمر و پیوسته توسط سازمان ارزیابی شود]۶۴[. در شکل ۲-۱ پنج مرحله‌ی فرایند انتخاب‌تامین کننده بیان شده است.
‌

شکل۲-۱٫ پنج مرحله‌ی فرایند انتخاب تامین‌کننده، منبع: ]۶۴[

در مورد مرحله اول لازم به ذکر است که هر سازمانی که درحال فعالیت تولیدی یا ارائه خدمات به مشتریانش است، خود نیز مشتری تامین‌کنندگان خود است. بنابراین می‌توان گفت هر سازمانی که در حال حیات است، احساس نیاز به یک یا چندین تامین‌کننده خواهد داشت. در ادامه، مساله انتخاب تامین‌کننده با تاکید بر فعالیت‌های گذشته مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

۲-۲-۱-۴: تعیین شاخص‌های انتخاب تامین‌کننده

سازمان‌ها معمولا پتانسیل تامین‌کننده را ارزیابی می‌کنند و جهت این ارزیابی شاخص‌هایی را به کار
می‌برند این شاخص‌ها با توجه به نوع فعالیت و کسب و کار، استراتژی‌های سازمان، نوع ساختار تامین‌کننده و… تعیین می‌گردد. با توجه به پیچیده‌تر شدن کسب و کارها و تاثیر گذاری عوامل بسیار زیاد در موفقیت سازمان‌ها، فرایند انتخاب تامین‌کننده اصولا شامل بیش از یک معیار می‌باشد. بنابراین فرایند انتخاب تامین کننده یک مساله تصمیم‌گیری چند شاخصه است. مدیران خرید، در ابتدا تامین کنندگان خود را توسط سه شاخص اولیه قیمت، کیفیت و زمان تحویل ارزیابی می‌کنند. این سه شاخص اصولا اساسی‌ترین و بحرانی‌ترین شاخص‌ها توسط سازمان‌های خریدار می‌باشد. اگر چه این سه شاخص برای اکثر سازمان‌ها در فرایند خرید صادق است اما ممکن است همه شاخص‌های لازم را در برنگیرد. بنابراین برای انتخاب تامین‌کننده تحلیل‌های عمیق‌تر از توانایی‌های آنها و مطالعات بیشتر جهت ارزیابی درست آنها لازم است. در گذشته پژوهش‌های بسیار زیادی به منظور شناسایی شاخص‌های مورد نیاز در انتخاب تامین‌کننده انجام پذیرفته است. اولین مطالعه توسط دیکسون]۳۲ [ انجام شد. وی خلاصه‌ای از یک لیست شامل حداقل ۵۰ عامل مختلف را که توسط نویسندگان بیان شده بود، جهت بررسی در تصمیمات انتخاب تامین‌کننده تهیه نمود.
دیکسون پرسشنامه هایی را برای ۲۱۳ نماینده و مدیر فروش در سراسر آمریکا فرستاد و از این تعداد ۱۷۰ عدد را دریافت کرد. خلاصه یافته‌های دیکسون درباره شاخص‌ها و اهمیت آنها در جدول ۲-۲ آمده است. همان طور که مشاهده می‌شود، دیکسون شاخص‌ها را اولویت‌بندی نمود. وی به معیار کیفیت بیشترین امتیاز و به معیار خرید‌های آتی با توافق دو جانبه، کمترین امتیاز را داد. پژوهش‌های بعدی در این زمینه به شدت متاثر از کار دیکسون بوده است به نوعی گسترش آن محسوب می‌گردد.

جدول ۲-۱: شاخص‌های ارزیابی تامین‌کننده‌ی دیکسون، منبع: ]۳۲[