۱-۲-۱- مثالهایی از شرط فاسخ:

امروزه اکثر قراردادهایی که بین اشخاص حقیقی و حقوقی و سازمان ها و نهادها منعقد می‌گردد، ثمن به صورت نقد و اقساط و یا مؤجل می‌باشد. درج شرط فاسخ در ضمن این گونه قرارداد ها که ثمن به صورت اقساط می‌باشد، جهت تحکیم قرارداد و ضمانت اجرای تعهدات قراردادی رواج پیدا ‌کرده‌است.

در ذیل مثالهایی از شرط فاسخ، در قالب عقد بیع، اجاره و سایر عقود بیان می نماییم تا مفهوم شرط فاسخ مشخص گردد.

شخصی در قالب عقد بیع اتومبیل، خانه، مزرعه یا زمین خود را می فروشد و بخشی از ثمن معامله را به صورت مؤجل و طی چند فقره چک با تاریخ های معین دریافت می‌کند. طرفین در ضمن عقد با تراضی و توافق یکدیگر شرط می نمایند، در صورتی که یکی از چک ها منجر به صدور گواهی عدم پرداخت از ناحیه بانک محال علیه گردد، قرارداد منحل و منفسخ گردد.

طرفین عقد اجاره، در ضمن عقد اجاره به شرط تملیک یک خانه یا یک اتومبیل، با توافق یکدیگر شرط می نمایند، در صورتی که مستأجر در تاریخ های معین، چند قسط از اقساط اجاره بها را به صورت متوالی یا متناوب پرداخت ننماید، عقد خود به خود منحل و منفسخ گردد.

در قراردادهای اجاره اراضی دولتی یا فروش آن ها (به صورت اقساط) شرط می شود، در صورت واگذاری به غیر یا بلاکشت گذاشتن زمین یا عدم پرداخت به موقع اقساط، قرارداد منفسخ باشد.

برای فروش سهام شرکت های بزرگ از طریق بورس اوراق بهادار شرط می شود، در صورت عدم پرداخت یک سوم از ثمن معامله به صورت نقد در مدت ۱۰ الی ۳۰ روز پس از معامله، معامله منفسخ باشد.

قراردادهایی که ناشی از مزایده کالا می‌باشد، در ضمن آن ها شرط می شود تا مدت معین می بایست مبلغ کالا و هزینه ها نقداً پرداخت گردد و در غیر این صورت معامله منفسخ می‌گردد.

بانک ها و مؤسسه‌ های مالی، در قراردادهای فروش اقساطی، قرض الحسنه و جعاله، شرط می نمایند که در صورت تأخیر در پرداخت هر قسط بیش از ده روز یا عدم انجام تعهدات مندرج در قرارداد موجب حال شدن کلیه مطالبات و منفسخ شدن قرارداد می‌گردد.

در شرایط عمومی مربوط به بیمه بدنه اتومبیل، آئین نامه شمارۀ ۵۳ مصوبۀ شورای عالی بیمه، قسمت الف از ماده ۱۹ و تبصره های آن آمده است؛ موضوع بیمه موقعی به کلی از بین رفته تلقی خواهد شد که حداکثر ۶۰ روز پس از سرقت پیدا نشود یا به علت حوادث مشمول بیمه به نحوی آسیب ببیند که مجموع هزینه های نجات از ۷۵ درصد قیمت آن در روز حادثه بیشتر باشد. اگر بیمه گر خسارت کلی پرداخت کرد قرارداد بیمه خاتمه می‌یابد و چنانچه مدت قرارداد بیمه بیش از یک سال باشد حق بیمه سال‌های بعد به بیمه گذار مسترد می شود. در اینجا بیمه گر در قرارداد بیمه متعهد شده که در صورت بروز حادثه، خسارات وارده را جبران نماید. و شرط می‌کند که اگر خسارت کلی پرداخت کرد قرارداد بیمه خاتمه و منحل می‌گردد.

مثال‌های فراوانی از درج شرط فاسخ در ضمن قراردادها وجود دارد؛ مثل، قراردادهای واگذاری زمین یا خانه دولتی به شرط نداشتن زمین یا خانه، فروش اقساطی کالا، اجاره عادی، قراردادهای متنوع بیع کالا، لیزینگ خودرو و … .

۲- اصطلاح شرط فاسخ در حقوق کشورهای اروپایی و عربی

شرط فاسخ، با واژه های مختلف و احکام متفاوت یا یکسان در حقوق برخی کشورهای ‌اروپایی‌ و عربی وجود دارد. واژه شرط فاسخ در برخی از این کشورها به شرح ذیل می‌باشد؛

در حقوق فرانسه، شرط فاسخ معادل «condition resolutoire» و به معنای شرط باطل کننده، شرط مبطل و شرط فسخ کننده می‌باشد. ^[۴۶]

در آثار برخی از حقوق ‌دانان نیز، شرط فاسخ معادل «condition resolutoire» به کار رفته است؛ که به معنای تعلیق فاسخ و تعلیق انحلال عقد می‌باشد.^[۴۷]

شرط فاسخ در حقوق انگلیس، معادل واژه های، «Condition subsequent»^[۴۸] یعنی شرط متأخر و

«resolutory condition»^[۴۹] به معنای شرط فاسخ و «dissolving condition»^[۵۰] یعنی شرط انحلال.

شرط فاسخ در حقوقی برخی از کشورهای عربی معادل واژه هایی همچون، «الشرط الفاسخ»، «الأجل الفاسخ»، «الشرط الغاء» و «فسخ اتفاقی» می‌باشد.^[۵۱]

گفتار دوم: مبانی و ادله صحت شرط فاسخ

طرح موضوع: در این گفتار، مبانی و ادله صحت شرط فاسخ در، قرآن، فقه، احادیث و روایات، حقوق موضوعه، دکترین حقوقی، رویه قضایی، عرف، حقوق کشورهای خارجی و استفتاء از علما و مراجع، به صورت جداگانه بررسی خواهد شد.

۱- مبانی و ادله صحت شرط فاسخ در قرآن

قرآن، کتاب آسمانی و معجزه پیامبر گرامی اسلام (ص)، سرشار از قوانین، پندها، و تمام مسائلی که انسان به آن احتیاج دارد می‌باشد. در حقوق ایران بسیاری از قوانین موضوعه از جمله، قوانین جزائی و مدنی، از قرآن کریم گرفته شده است.

در قرآن کریم برخی از آیات، پایبند بودن به عهد و پیمان منعقد شده را بیان کرده‌اند و تراضی و توافق را بالاتر از الزامات دیگر معرفی می نمایند. همچنین، برخی از آیات شکستن عهد و پیمان را مورد نکوهش قرار داده و ضمانت اجرای شدیدی برای آن بیان ‌کرده‌است. با بهره گرفتن از مفهوم این آیات، می توان صحت شرط فاسخ را استنباط کرد.^[۵۲]

آیات ذیل، نمونه ای از آیاتی هستند که به عهد و پیمان و تراضی اشاره کرده‌اند و به عنوان مبانی اصل آزادی قراردادها در حقوق اسلامی از آن ها نام برده می شود.

۱-۱- «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ»^[۵۳]

«اى کسانى که ایمان آورده اید به پیمان ها و قراردادها[ى خود] وفا کنید.»

واژه های «أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» در این آیه بسیار مهم هستند و تفسیر و فهم دقیق آیه وابسته به آن ها‌ است و در بسیاری از آیات قرآن این واژه های تکرار شده اند.

این آیه از دلایل مهم و مورد استناد فقها و حقوق ‌دانان است. و مبنای برخی از قواعد فقهی و حقوقی، از جمله، «اصل حاکمیت اراده و آزادی قراردادها» می‌باشد.

اهمیت وفای به عهد و پیمان و قراردادها آنقدر مهم است که، یکی از اهداف اصلی سوره مائده دعوت به وفای به عهد و پیمان های درست می‌باشد. بر همین اساس، سورۀ مائده با توصیه به عهد و پیمان آغاز می شود.