۶ از سوره توبه یکی از خصوصیات مشرکان ، نادانی بیان شده است.در این آیه آمده است:
وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّى یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ ؛ و اگر یکى از مشرکان از تو پناه خواست پناهش ده تا کلام خدا را بشنود سپس او را به مکان امنش برسان، چرا که آنان قومى نادانند.»در تفسیر المیزان ذیل این آیه آمده است:«پس وقتى مشرکى پناه مى‏خواهد تا از نزدیک دعوت دینى را بررسى نموده و اگر آن را حق دید و حقانیتش برایش روشن شد پیروى کند واجب است او را پناه دهند تا کلام خدا را بشنود، و در نتیجه پرده جهل از روى دلش کنار رفته و حجت خدا برایش تمام شود.( طباطبایی،پیشین،ج‏۹، ص ۲۰۶)
آیه الله مکارم شیرازی در تفسیر امری که در این آیه در رفتار با مشرکین شده است می فرمایند:« اگر درهاى کسب آگاهى به روى آنها بازگردد، این امید مى‏رود که از بت پرستى که زاییده جهل و نادانى است خارج شوند، و به راه توحید و خدا که مولود علم و دانش است گام بگذارند.»( مکارم شیرازی،پیشین، ج ۷،ص ۲۹۴)
۵-۱-۴-پیروی از هوا وهوس
در مکتب قرآن دو راه بیشتر برای انتخاب انسان وجود ندارد یا انسان عبد خداوند است واو را می پرستد یا طاغوت را معبود خود قرار داده است.از مصادیق طاغوت خود انسان است ،به این معنی که انسان خود را قبله آمال وتلاشهایش در زندگی قرار دهد.این مرض قلبی انسان را از عبودیت پروردگار دور ساخته،سبب می شود از درک حقیقت ناتوان گردد.خداوند در آیه ۲۳ سوره جاثیه می فرماید:
أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلى‏ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَلى‏ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَلى‏ بَصَرِهِ غِشاوَهً فَمَنْ یَهْدیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ ؛ پس آیا دیدى کسى را که هوس خویش را معبود خود قرار داده و خدا او را دانسته گمراه گردانیده و بر گوش او و دلش مُهر زده و بر دیده‏اش پرده نهاده است؟ آیا پس از خدا چه کسى او را هدایت خواهد کرد؟ آیا پند نمى‏گیرید؟»
این آیه خطابی است به پیامبر(صلی الله علیه وآله)که « اگر آنها در برابر دعوت تو دست به استهزاء و انکار و انواع مخالفتها زدند نه به خاطر آن بوده که منطق تو ضعیف و دلائل تو غیر قانع کننده و در آئینت جاى شک و تردید است بلکه به خاطر این است که آنها پیرو فرمان عقل و منطق نیستند، معبود آنها هواى نفسشان است.» (مکارم شیرازی،پیشین، ج‏۱۵، ص ۱۰۰)
اطاعت از هوا وهوس که به دلیل خود پرستی انسان است،سبب عدم پذیرش دین حق وافتادن در ورطه هلاکت ونابودی می گردد.
امام علی (علیه السلام)می فرمایند:«إِنَّکَ إِنْ أَطَعْتَ‏ هَوَاکَ‏ أَصَمَّکَ‏ وَ أَعْمَاکَ وَ أَفْسَدَ مُنْقَلَبَکَ وَ أَرْدَاکَ؛ (تمیمی آمدی،۱۳۶۶ش ،ص ۳۰۷)
بدرستى که تو اگر خواهش خود را فرمانبرى ؛ترا کر وکور گرداند ، و جاى بازگشت ترا تباه ، و ترا هلاک گرداند یا ترا در هلاکت با پستى مرتبه بیندازد.
کر و کور شدن در اینجا به این دلیل است که کسى که تابع هوى و خواهش خود باشد به پند وموعظه ای که مخالف نظرش باشد گوش نمی دهد وآنچه بر خلاف میلش باشد نمی بیند به همین دلیل متنبه نمی شود ؛گویا کر وکور گردیده است.
۵-۱-۵-قساوت قلب:
روح انسان مانند لوح سفیدی است که دراثر ارتکاب گناهان لکه های سیاهی روی آن ایجاد میگردد.در بدو امر اگر اقدام به رفع این لکه ها گردد،به راحتی روح انسان به پاکی قبل خود بر می گردد؛اما اکر بدون پاک کردن لوح دل از گناهان با توبه،همواره به تکرار معاصی پرداخته شود؛لوح سفید به لوح سیاهی بدل می گرددکه دیگر امکان پاک کردن آن وجود ندارد؛این در واقع همان حالتی است که به آن قساوت قلب گفته می شود.
امام خمینی در این باره می فرمایند:« باید دانست که از براى هر یک از اعمال صالحه یا سیّئه چنانچه در عالم ملکوت صورتى است مناسب با آن، در ملکوت نفس نیز صورتى است که به واسطه آن در باطن ملکوت نفس یا نورانیّت حاصل شود و قلب مطهّر و منوّر گردد، و در این صورت نفس چون آئینه صقیل صافى گردد که لایق تجلّیات غیبیّه و ظهور حقایق و معارف در آن شود، و یا ملکوت نفس ظلمانى و پلید شود، و در این صورت قلب چون آئینه زنگار زده و چرکین گردد که حصول معارف الهیّه و حقایق غیبیّه در آن عکس نیفکند. و چون قلب در این صورت کم کم در تحت سلطه شیطان واقع شود و متصرّف مملکت روح ابلیس گردد، سمع و بصر و سایر قوا نیز به تصرف آن پلید در آید، و سمع از معارف و مواعظ الهى بکلّى بسته شود، و چشم آیات باهره الهیّه را نبیند و از حق و آثار و آیات او کور گردد، و دل تفقّه در دین نکند و از تفکر در آیات و بیّنات و تذکّر حق و اسماء و صفات محروم گردد.»( خمینی،۱۳۸۸ الف، ص ۲۰۱)
قساوت قلب آثار سوء بسیاری دارد؛از جمله اینکه سبب عدم استجابت دعا می گردد.این نکته در روایات آمده است؛از جمله در روایتی ازامام صادق(علیه السلام)آمده است:« إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ‏ قَاسٍ‏؛خداوند دعای کسی را که قساوت قلب دارد را نمی شنود.»
از دیگر آثار آن می توان به تاثیر ناپذیری از آیات وهشدارهای الهی،به انحاء مختلف،نام برد. به این نکته در آیه ۱۷ از سوره قمراشاره شده است:وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ؛ و قطعاً قرآن را براى پندآموزى آسان کرده‏ایم پس آیا پندگیرنده‏اى هست؟»
آیه الله مکارم به این نکته اشاره می فر
مایند که قرآن هیچ پیچیدگى ندارد و شرایط تاثیر، وآنچه لازمه تاثیر گذاردن یک سخن است؛ در آن جمع است؛اماگاهی قلب انسان،مانند زمینی که گیاه در آن نمی روید، آمادگی وتوان پذیرش قرآن را از دست داده است.از نظر ایشان به همین دلیل است که هر زمان که دلهاى آماده با قرآن تماس یابد، مجذوب آن مى‏شود . در طول تاریخ اسلام نمونه‏هاى عجیب و شگفت‏انگیزى از تاثیر عمیق قرآن در دلهاى آماده دیده مى‏شود.(مکارم شیرازی،پیشین، ج‏۲۳، اقتباس ازص ۳۶)
بنابر این برای تاثیر پذیری از آیات نورانی قرآن در مسیر انس با قرآن،باید جان خود را آماده پذیرش ودریافت آنها قرار دهیم وبا مراقبت از خود از دچار شدن به این مرض خطر ناک قلب جلوگیری نماییم.
در دعای ۴۲ از صحیفه سجادیه ، امام سجاد(علیه اسلام)می فرمایند:«وَ لِجَوَارِحِنَا عَنِ اقْتِرَافِ الْآثَامِ زَاجِراً، وَ لِمَا طَوَتِ الْغَفْلَهُ عَنَّا مِنْ تَصَفُّحِ الِاعْتِبَارِ نَاشِراً، حَتَّى تُوصِلَ‏ إِلَى‏ قُلُوبِنَا فَهْمَ عَجَائِبِهِ، وَ زَوَاجِرَ أَمْثَالِهِ الَّتِی ضَعُفَتِ الْجِبَالُ الرَّوَاسِی عَلَى صَلَابَتِهَا عَنِ احْتِمَالِه‏؛اعضا و جوارح ما را از ارتکاب گناهان مانع آید و طومار عبرتها را که به دست غفلت پیچیده شده پیش روى ما بگشاید، تا عجایب قرآن و مثلها و قصه‏هاى هشدار دهنده آن- که کوههاى سخت از تحمل آن ناتوانند- به دلهاى ما راه یابد.»(علی بن الحسین،۱۳۷۵ ش، ص ۲۵۳)

ه‏هاى مختلف و توطئه‏هاى از پیش تهیه شده، آنان را عقب زده و با قرآن‏، در حقیقت قرآن‏ را- که براى بشریت تا ورود به حوض بزرگترین دستورزندگانى مادى و معنوى بود و است- از صحنه خارج کردند؛ و بر حکومت عدل الهى- که یکى از آرمانهاى این کتاب مقدس بوده و هست- خط بطلان کشیدند و انحراف از دین خدا و کتاب و سنت الهى را پایه گذارى کردند، تا کار به جایى رسید که قلم از شرح آن شرمسار است.
هر چه این بنیان کج به جلو آمد کجیها و انحرافها افزون شد تا آنجا که قرآن کریم را که براى رشد جهانیان و نقطه جمع همه مسلمانان بلکه عائله بشرى، از مقام شامخ احدیت به کشف تام محمدى (ص) تنزل کرد که بشریت را به آنچه باید برسند برساند و این ولیده «علم الاسماء» را از شرّ شیاطین و طاغوتها رها سازد و جهان را به قسط و عدل رساند و حکومت را به دست اولیاء اللَّه، معصومین- علیهم صلوات الاولین و الآخرین- بسپارد تا آنان به هر که صلاح بشریت است بسپارند- چنان از صحنه خارج نمودند که گویى نقشى براى هدایت ندارد.
و کار به جایى رسید که نقش قرآن به دست حکومتهاى جائر و آخوندهاى خبیثِ بدتر از طاغوتیان وسیله‏اى براى اقامه جور و فساد و توجیه ستمگران و معاندان حق تعالى شد. و مع الأسف به دست دشمنان توطئه‏گر و دوستان جاهل، قرآن این کتاب سرنوشت‏ساز، نقشى جز در گورستانها و مجالس مردگان نداشت و ندارد و آنکه باید وسیله جمع مسلمانان و بشریت و کتاب زندگى آنان باشد، وسیله تفرقه و اختلاف گردید و یا بکلى از صحنه خارج شد. (همان ، ج‏۲۱ ص۳۹۵)
بنابراین یکی از مهم ترین نکات در انس با قرآن توجه به تعالیم وتفاسیر ائمه معصومین (علیهم السلام)،یعنی مفسران حقیقی قرآن ،است.باید توجه داشت که اهمیت این نکته به دلیل جلوگیری از تفسیر نادرست آیات وانحراف از مسیر تعالیم حقیقی اسلام است.
۵-۸-نقشه دشمنان:
در کنار همه موانعی که در درون امت اسلامی وجود دارد،دشمنان خارجی نیز با حربه های مختلف سبب وارد آمدن ضربه های هولناک به جایگاه قرآن در امت اسلامی شده،جریان انس صحیح با قرآن را از مسیر خود خارج ساختند .مقام معظم رهبری(مدظله)در مورد ریشه مهجوریت قرآن در دوران قبل از انقلاب می فرمایند:
«ما باید قبول کنیم که ملت ما در نیم قرن پیش از انقلاب ـ که واقعاً مدت کمی نیست ـ روز به روز از قرآن فاصله گرفته و دور شده است.آن رژیم فاسد خبیث، یکی از بزرگترین ضربه‌هایی که زد و ضررهایی که وارد کرد، همین بود که قرآن را به تدریج کنار گذاشت؛ تا آنجا که از میان جامعه ما بیرون رفت. لذا در مدارس ما، درس موسیقی می‌دادند؛ اما از آموزش قرآن خبری نبود. ( خامنه ای،پیشین، ۴/۱۲/۱۳۶۸)
و درجای دیگر می فرمایند:«این دورى ما از قرآن را رژیم کافر ملحد معاند پهلوى به وجود آورد. لذا وقتى‌که من مى‌گویم اگر ما پنجاه میلیون نفر هستیم ـ غیر از چند میلیون بچه‌هاى کوچکِ زیر پنج سال ـ بقیه باید بتوانند قرآن را از رو تلاوت کنند، شما تعجب مى‌کنید؛ در حالى که تعجب ندارد. مگر این‌طورى نبود؟ قبل از دوران رژیم گذشته، تقریباً این‌گونه بود. بى‌سوادها اکثریت قاطع بودند؛ اما غالب آنها قرآن را بلد بودند. شما جوانان ندیده‌اید؛ ولى من و کسانى که در سنین من هستند، به تکرار و تکرار، کسانى را دیده‌ایم که سواد روخوانى نداشتند و حروف فارسى را نمى‌شناختند؛ لیکن مى‌توانستند قرآن را از رو بخوانند.» (خامنه ای،پیشین، ۱۹/۰۱/۱۳۶۹)
مقام معظم رهبری (مدظله)علت عدم انس افراد تحصیلکرده جامعه با قرآن را عوامل فوق می دانند ومی فرمایند:« امروز، فردى داراى تحصیلات عالیه و احیاناً قادر به نطق به چند زبان بیگانه، بلد نیست یک سطر قرآن را بخواند! شما را به خدا، این در جامعه‌ى ما طبیعى است، یا تصنعى و تحمیلى؟! طبیعى نیست. مگر این مى‌شود؟» (خامنه ای،پیشین،۱۹/۰۱/۱۳۶۹)
بنا بر آنچه گفته شد،یکی از مهم ترین علل عدم ترویج انس با قرآن وقرار نداشتن قرآن در جایگاه اصلی خودنقشه های دشمنان در این زمینه می باشد.مقابله با این نقشه ها برای تحقق انس با قرآن در جامعه بسیار اهمیت دارد.
۵-۹-انزوای قرآن در حوزه های علمیه
حوزه های علمیه به عنوان مراکز اصلی تربیت دانشمندان علوم اسلامی وتفسیر وتبیین آیات قرآن وتعالیم دینی مطرح می باشند؛به همین دلیل حفظ جایگاه صحیح قرآن در آنها وترویج انس با قرآن در این مراکز دارای اهمیت فراوانی می باشد.این نکته مد نظر مقام معظم رهبری بوده است به این نحو که با اشاره به انزوای قرآن در حوزه های علمیه فرموده اند:
«مى‏بایست علم قرآن، شناسایى قرآن، فهم قرآن و انس با قرآن به عنوان یک علم و یک رشته در حوزه‏ها وجود داشته باشد. طلاب ما باید قرآن و یا لااقل بخشى از قرآن را حفظ کنند، یا حداقل با آن مأنوس باشند. چقدر مفاهیم اسلامى در قرآن هست که اگر ما بخواهیم در فقه بحث کنیم، به فکر آن‏ها نمى‏افتیم. این انزواى‏ قرآن‏ در حوزه‏هاى علمیه و عدم انس ما با قرآن، براى ما خیلى مشکلات درست کرده است و بعد از این هم خواهد کرد و به ما تنگ‏نظرى خواهد داد.
من یک‏وقت در سالهاى قبل از انقلاب در مشهد در درس تفسیر، به طلبه‏ها مى‏گفتم که ما از اولِ «بدان ایّدک اللّه»، تا وقتى‏که ورقه‏ى اجتهادمان را مى‏گیریم، مى‏توانیم حتّى یک‏بار به قرآن مراجعه نکنیم! یعنى وضع درسى ما این‏طورى است که اگر طلبه‏یى از ابتدا حتّى یک‏بار به قرآن مراجعه نکند، مى‏تواند همین رشته‏ى ما را از اول تا آخر سیر کند و مجتهد بشود! چرا؟ چون درس ما اصلًا از قرآن
عبور نمى‏کند. متأسفانه حالا هم که نگاه مى‏کنم، مى‏بینم همان‏طور است. ما در فقه گاهى مثلًا یک آیه‏ى قرآن را ذکر مى‏کنیم، آن هم خیلى رویش کار و تحقیق نمى‏شود؛ به قدرى که در روایات ما بحث مى‏شود و کار مى‏شود.
قرآن از حوزه‏ى ما منزوى است؛ مثلًا علم قرآن، مسائل مربوط به قرآن؛ همین چیزهایى که شما مى‏بینید تحت عنوان علوم قرآن الآن رایج شده و گذشتگان کتابهاى زیادى در باره‏ى آن‏ها نوشتند و حالاها هم خوشبختانه بعضیها توجهاتى به آن‏ها مى‏کنند. تفسیر هم که یک علم مستقل است، همین‏طور است‏.» (خامنه ای،پیشین،۳۱/۶/۱۳۷۰)
موانع انس با قرآن به طور خلاصه را می توان به صورت زیر نمایش داد
حبّ دنیا
پیروی از هوا وهوس
قساوت قلب
حجاب
آراء
فاسده و
مسالک

ردید که جمله” زادَتْهُمْ إِیماناً” اشاره است به زیادى از جهت کیفیت، یعنى ایمانشان رو به شدت و کمال مى‏گذارد. (طباطبایی،پیشین،ج ۹،اقتباس از ص ۱۱)
امام علی (علیه السلام)در روایتی می فرمایند:«لِقَاحُ‏ الْإِیمَانِ‏ تِلَاوَهُ الْقُرْآنِ؛( تمیمی آمدی ، پیشین، ص ۱۱۲)؛«آبستنى ایمان تلاوت قرآنست، یعنى آبستنى بایمان و حمل آن به تلاوت قرآن مجیدست که ثابت و راسخ مى‏گرداند ایمان را در تلاوت کننده.»(تمیمی آمدی،۱۳۶۶ ش، ج‏۵ ،ص۱۳۱)
بنا بر نکات فوق انس با آیات قرآن انسان را در مسیر کمال ،یعنی تکامل ایمان در قلبش وعبودیت به درگاه خداوند، قرار می دهد.
۶-۱-۷-بصیرت وشناخت
بصیرت یکی از مفاهیم عمیقی است که در سخنان پیشوایان دین بسیار مورد تاکید قرار گرفته است.در قاموس القرآن در معنای بصیرت آمده است:« یکى از معانى بصر، علم است. طبرسى در آیه‏ى‏أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى‏ بَصِیرَهٍ (یوسف/۱۰۸)،آنرا معرفت و بینائى دل فرموده است. و از اینجاست که بصیرت را عقل و زیرکى معنى کرده‏اند.»(قرشی،علی اکبر،پیشین، ج‏۱ ،ص ۱۹۵ )
راغب در مفردات در مورد بصیرت می گوید:«اصل معنى احساس بینش و بصیرت‏ یعنى‏ دریافت با اندیشه و دل، سپس در معنى وجدان و علم هم بکار رفته است.»(راغب اصفهانی،پیشین، ج‏۱، ص ۴۸۰)و درجای دیگری می گوید:«بصیرت‏ یعنى‏ چشم باطنى‏.»(همان، ج‏۲، ص ۶۵۲)
از آنچه در مورد بصیرت گفته شد دریافته می شود که بصیرت در واقع نوعی علم وآگاهی عمیق است که برای انسان بصیر که در هر مسئله ای نوری می شود که تاریکی ها وپیچیدگی ها را از بین برده و باعث درک بهتر وتوانایی تشخیص حق از باطل می گردد.همان گونه که در روایتی از امام علی (علیه السلام)آمده است:« قد انجابت السّرائر لاهل البصائر؛پوشیده ها برای اهل بصیرت گشوده شده است.»(تمیمی آمدی،پیشین،ص ۶۱)
بنابر این واضح است که بصیرت از خصوصیات و ویژگی های خاص انسان محسوب میگردد.امام خمینی (ره)در سخنی به این نکته اشاره نموده اند که:« با بصیرتْ‏ ،انسان است. ما همه، با همه حیوانات شرکت داریم در اینکه گوش داریم، چشم داریم، پا داریم، دست داریم. اما این مناط انسانیت نیست. آنى که انسان را از همه موجودات جدا مى‏کند، از همه موجودات طبیعى جدا مى‏کند، آن قلب انسان است؛ آن بصیرت‏ انسان است. شما بصیرت‏ داشته باشید انسانید. اگر بصیرت‏ نداشته باشد ابو جهل چشم داشت، اما انسان نبود.»(خمینی،بی تا، ج‏۸، ص ۴۶۲)
نکته مهم، توجه به رابطه ی تنگاتنگ تفکر وبصیرت در انسان است. به این معنا که تفکر، بصیرت را رشد می دهد وسبب استمرار آن است.در روایتی از امام صادق (علیه السلام)آمده است:« التَّفَکُّرُ حَیَاهُ قَلْبِ‏ الْبَصِیرِ.»(کلینی،۱۴۰۷ق،ج۲،ص ۵۹۹)
توجه به این نکته ضروری است که همانطور که انسان با توجه به تغذیه سالم وورزش سعی در تقویت جسم خود وحفظ آن از بیماریها دارد؛باید با تقویت ورشد وتربیت قوای روحی ،نیروهاى باطنى و دریافتهاى قلبى خود ،که بصیرت از جمله آنهاست، را نیزپرورش دهد؛ زیرا اساس پیشرفت حقیقی وحیات انسانیِ انسان بر این امور استوار است. بصیرت نیز یکی از این امور مهم است که اگر به درستی رشد وپرورش یابد، راهنمای انسان در یافتن مسیر صحیح در مسائل پیچیده وفتنه هاست.
اهمیت و ارزش بصیرت در موارد فراوان وگوناگونی گوشزد شده است .امام علی (علیه السلام)تنها کسانی را حامل پرچم اسلام می دانند که اهل صبر وبصیرت و علم باشند.(نهج البلاغه،خ ۱۷۳)
امام خمینی (ره)نیز انسانیت وسعادت انسان را وابسته به بصیرت او می دانند.(خمینی، پیشین،ج ۱۰،ص ۳۰۲)
حال که اهمیت وضرورت بصیرت برای انسان آشکار شد؛باید دانست که یکی از مهم ترین آثار انس با قرآن بصیرت بخشی وبالا بردن قدرت تشخیص در انسان است.
در آیه ی۲۰۳از سوره ی اعراف می خوانیم:وَ إِذا لَمْ تَأْتِهِمْ بِآیَهٍ قالُوا لَوْ لا اجْتَبَیْتَها قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحى‏ إِلَیَّ مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدىً وَ رَحْمَهٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ ؛و اگر (مدتى) آیه‏اى براى آنها نیاورى گویند چرا از این سو و آن سو آیه‏اى فراهم نیاورده‏اى بگو من فقط آنچه را به من وحى مى‏شود پیروى مى‏کنم این بصیرت‏هایى از پروردگار شما است و براى گروهى که ایمان دارند هدایت و رحمت است .»
در این آیه از آیات قرآن با عنوان «بصائر»تعبیر شده است،و در ادامه می فرماید آیات برای گروهی که ایمان دارند ؛هدایت ورحمت است.
در تفسیر مجمع البیان در معنای «بصائر»آمده است: «این کلمه جمع بصیرت است. یعنى دلالتها و راهنمایى هایی که بوسیله آنها اشیا به خوبى دیده شوند. ازهرى گوید: بصیرت، اعتقادى است که از راه تحقیق در قلب انسان پیدا میشود. »(طبرسی،۱۳۶۰ ش،ج‏۸، ص ۲۱۶)
نویسنده ی تفسیر روشن نیز نکاتی را به این شرح بیان نموده است:« بصائر: از مادّه بصر که به معنى علم و آگاهى پیدا کردن است که از راه دید ظاهرى و یا قلبى صورت بگیرد، و در این مادّه مفهوم علم قید مى‏شود، بخلاف رؤیت و نظر.

فصل اول

کلیات تحقیق

۱-۱- مقدمه

تکنولوژی گروهی[۱] یک فلسفه تولیدی مبتنی بر سازماندهی و گروهبندی وظایف مشترک با هدف بهبود بهرهوری سیستم تولیدی است. تولید سلولی[۲] یکی از مهمترین کاربردهای تکنولوژی گروهی است که سلولهای تولیدی را به طریقی تشکیل میدهد که هر خانواده قطعات[۳] در یک سلول توسط یک گروه معین از ماشینهای مربوط به آن سلول (سلول ماشینی[۴]) پردازش شوند. تولید سلولی یک استراتژی تولیدی نوآورانهای میباشد که در سیستمهای تولیدی مدرنی همچون سیستمهای تولید منعطف[۵] و تولید بهنگام [۶] بکار گرفته شده است. تولید سلولی با گروهبندی، تولید و مدیریت قطعات و ماشینهایی که مشخصههای مشابه و نزدیک به هم دارند، میتواند از تولید دستهای به سمت تولید انبوه حرکت کند و در عین حال درجه بالایی از انعطافپذیری را همچون تولید کارگاهی حفظ نماید. از میان مزایای متعددی که سیستم تولید سلولی به همراه دارد میتوان به مواردی چون سادهسازی جریان مواد، کاهش زمان راهاندازی، کاهش میزان موجودی در جریان، کاهش زمان تکمیل کار، کنترل بهتر و نرخ ضایعات کمتر اشاره نمود.
تشکیل سلول[۷] ، چیدمان سلول[۸] و مدیریت سلول سه گام مهمی هستند که در طراحی موفق یک سیستم تولید سلولی باید در نظر گرفته شوند. تشکیل سلول شامل تعیین خانواده قطعات و سلولهای ماشینی با هدف کاهش زمان جابجایی بین سلولی قطعات میباشد. طراحی یک چیدمان سلولی که شامل دو بخش است: ۱) تعیین چیدمان سلولها در سطح کارگاه[۹] و ۲) مشخص کردن چیدمان ماشینها در هر سلول[۱۰] ، که هر دو با هدف کاهش زمان جابجاییها صورت میگیرند و در نهایت مدیریت سلول به موضوعات برنامهریزی همچون زمانبندی سلولی[۱۱] میپردازد. در زمانبندی سلولی، مساله زمانبندی خانواده قطعات و هر قطعه منحصربفرد مورد توجه قرار دارد. ارتباطات بین این سه تصمیمگیری نقش مهمی را در طراحی یک سیستم تولید سلولی بازی میکند.

۱-۲- بیان مساله

در اکثر مطالعات انجام شده در حوزه سیستمهای تولید سلولی، تنها برای حل یکی از سه موضوع ذکر شده (CF,CL,CS) تلاشهایی صورت گرفته است و برخی از تحقیقات به حل دو یا هر سه فاکتور به صورت متوالی و پی در پی پرداختهاند. این رویکردها راه حلهایی را ایجاد میکنند که احتمالا برای یکی از این سه مساله کارایی دارند در حالیکه برای سیستم کلی رضایتبخش نیستند. این رخداد به دلیل تاثیر این سه زیر مساله بر روی یکدیگر در هنگام طراحی سیستم تولید سلولی میباشد.
تنها مدل یکپارچه ریاضی که در آن تشکیل سلول، چیدمان سلولی و زمانبندی به طور همزمان در نظر گرفته شده است توسط وو[۱۲] [۱] ارائه شد، اما در مدل و الگوریتم حل آنها چیدمان سلولی به روش صحیحی مشخص نمیشود و سلولها ممکن است با یکدیگر همپوشانی داشته باشند. در مدل آرکات[۱۳] [۲] علاوه بر اینکه همه مفروضات و مزایای مدل قبلی حفظ شد، مشکل همپوشانی سلولها رفع گردید و موقعیت (مختصات) ماشینها به طور دقیق تعیین شد.
از آنجاییکه در سیستم تولید سلولی فاکتور جابجایی بین سلولی به لحاظ زمان و هزینه از اهمیت بالایی برخوردار است [۲۹] به واسطه آن موقعیت سلولها نسبت به هم و فاصله آنها از یکدیگر در هنگام تشکیل سلول مهم میباشد.
در مدل پیشنهادی، ما بر آن هستیم که با طراحی مدل یکپارچه تشکیل سلول با چیدمان سلول و زمانبندی عملیاتها در سیستم تولید سلولی با هدف حداقل کردن زمان تکمیل کارها علاوه بر توجه به عدم همپوشانی سلولها و مشخص کردن موقعیت دقیق ماشینها، به تعیین چیدمان بهینه خود سلولها به طور مستقل در مدلسازی خود بپردازیم و نحوه قرارگیری بهینه سلولها را در کنار هم، مشخص نماییم. در این مدل چیدمان سلولها را به صورت خطی دو ردیفی در نظر گرفتهایم چراکه این چیدمان به دلیل انعطافپذیری که برای کار کردن با تجهیزات جابجایی مواد[۱۴] [۳] دارد و همچنین کاهش زمان جابجایی بین سلولی[۱۵] به دلیل نزدیکی سلولها [۴]، چیدمانی مناسب است. در نهایت برای حل مدل از الگوریتم ژنتیک استفاده نمودهایم.

۱-۳- هدف انجام تحقیق

هدف این تحقیق، ارائه یک مدل یکپارچه است که به طور همزمان سلولهای تولیدی را تشکیل داده، چیدمان ماشینها و سلولها را تعیین کرده و عملیاتها را زمانبندی مینماید. تمامی این فرآیندها با هدف حداقل کردن زمان تکمیل کارها صورت میگیرند. برای حل این مساله از الگوریتم فراابتکاری ژنتیک استفاده شده است.

۱-۴- ضرورت انجام تحقیق

در دنیای رقابتی کنونی، ضرورت کاهش هزینهها و زمان تولید بیش از پیش احساس میشود. در صورت کاهش هزینههای تولید، قیمت تمام شده کالا نیز کاهش مییابد و اگر زمان تولید کاهش یابد به سبب آن زمان پاسخگویی به سفارش مشتری نیز کاهش خواهد یافت. با توجه به اینکه سیستم تولید سلولی به عنوان راه حل موثر برای تولید اقتصادی طیف وسیعی از قطعات در سطح جهانی مطرح است، لذا توسعه روشهایی برای طراحی سیستم تولید سلولی و اجزای آن با در نظر گرفتن معیارها و ویژگیهای مهم در فضای صنعتی اهمیت مییابد. با توجه به اهمیت جابجایی بین سلولی در سیستمهای تولید سلولی به لحاظ دو فاکتور زمان و هزینه نحوه استقرار و فاصله سلولها در هنگام تشکیل سلول را میباست مورد ملاحظه قرار داد. به همین منظور لازم است در هنگام طراحی یک سیستم تولید سلولی به چیدمان سلولها و نحوه استقرار آنها توجه شود تا مساله واقعیتر جلوه نماید. بنابراین در این تحقیق سعی داریم در طراحی سیستم تولید سلولی به موازات فرآیند تشکیل سلول ، تعیین موقعیت ماشینها و زمانبندی عملیاتها به تعیین چیدمان بهینه سلولها بپردازیم.

۱-۵- ساختار تحقیق

ساختار این تحقیق به شرح زیر میباشد :
در فصل دوم به مرور ادبیات موضوع پرداخته و با اشاره به انواع سیستمهای تولیدی، تکنولوژی گروهی را شرح داده و مزایا و معایب سیستم تولید سلولی را شرح میدهیم. در ادامه به موضوع زمانبندی و مدلهای زمانبندی میپردازیم و در انتها مروری بر مسائل تولید سلولی با سه رویکرد تشکیل سلول، چیدمان سلول و زمانبندی خواهیم داشت.
در فصل سوم مدل ریاضی پیشنهادی به طور کامل به همراه فرضیات و تشریح آن ارائه میگردد. سپس با اشاره به مفاهیم اولیه الگوریتم ژنتیک، روش حل این مدل با استفاده از این الگوریتم بیان میشود.
نتایج محاسباتی و تحلیل نتایج در فصل چهارم به همراه یک مثال عددی به منظور آشنایی با مدل و اعتبارسنجی آن ذکر میگردد.
در پایان در فصل پنجم به نتیجهگیری و ارائه پیشنهادات برای انجام تحقیقات آتی میپردازیم.

فصل دوم

مرور ادبیات

۲-۱- مقدمه

در جهان رقابتی امروز، قدرت مزیت رقابتی بر مبنای کیفیت بالای محصول، در حالیکه اکثر شرکتها محصولات خود را بهبود میبخشند، رو به زوال بوده و رفته رفته کیفیت در محیط تولیدی به یک مساله شناخته شده تبدیل میگردد. از این رو شرکتها باید به فکر گزینش سلاح رقابتی جدید باشند تا در آینده نیز بتوانند از مزیت رقابتی بهره گیرند. انعطاف پذیری ابزاری است که میتواند مبنای مزیت رقابتی قرار گیرد. در شرکتهای تولیدی، انعطافپذیری به روشهای گوناگونی محقق میشود و شرکتهایی که روش تکنولوژی تولید انعطافپذیر راب به کار میبندند بیشتر از سایر شرکتها میتوانند در برابر تغیررات سریع بازار، افزایش رضایت مشتری و افزایش سودآوری واکنش نشان دهند. به طوریکه تحقیقات نشان میدهد استفاده از روش تکنولوژی تولید منعطف، سطح رقابت آینده یک سازمان را تعیین میکند.
از طرفی توالی و زمانبندی مؤثر نیز ضرورتی دیگر برای بقا در فضای بازار است. زمانبندی ابزاری است که استفاده از منابع در دسترس را بهینه می‌کند. منابع و کارها در زمانبندی ممکن است انواع گوناگونی داشته باشد. زمان همواره یک محدودیت اساسی بوده است. با توسعه جهان صنعتی، منابع بحرانی‌تر می‌شود. زمانبندی این منابع به افزایش کارایی و بهره‌برداری از ظرفیت، کاهش زمان مورد نیاز برای تکمیل کارها و در نهایت افزایش سوددهی یک سازمان منجر می‌شود. زمانبندی مؤثر منابع مانند ماشین‌ها، نیروی انسانی و غیره در محیط به شدت رقابتی امروز، یک الزام است.

۲-۲- تکنولوژی گروهی

تکنولوژی گروهی به دهه ۱۹۲۰ بر می‌گردد. زمانی که تیلور[۱۶] از یک سیستم طبقه‌بندی برای گروه‌بندی قطعاتی که به عملیات خاص و مشابهی نیاز دارند، استفاده کرد. ‌از تکنولوژی‌ گروهی‌ که‌ اصول‌ علمی‌ آن‌ در سال‌ ۱۹۵۸ میلادی‌ توسط‌ اپیتز[۱۷] در آلمان‌ بنا نهاده‌ شد تعاریف‌ و برداشتهای‌ گوناگونی‌ ارائه‌ گردیده‌ است. بطوری‌ که‌ عده‌ای‌ از صاحبنظران مانند بوربیدج[۱۸] [۵] و دیوید بن عاریه[۱۹] [۶] آن‌ را یک‌ فلسفه‌ تولیدی‌ جدید می‌دانند که‌ معایب‌ دو فلسفه‌ تولید سفارشی‌ و تولید انبوه‌ را حذف‌ و مزایای‌ آنها را در خود جمع‌ کرده‌ است. گروهی‌ دیگر مانند فرازیر، و اسپریگز[۲۰] [۷] آن‌ را یک‌ سیستم‌ تولیدی‌ همانند دیگر سیستم‌های‌ تولید از قبیل‌ تولید ناب، تولید انعطاف‌پذیر و … بر می‌شمرند و برخی مانند جنسن و مالهوترا[۲۱] [۸] نیز به‌ تکنولوژی‌ گروهی‌ فقط‌ به‌عنوان‌ یک‌ نحوه‌ استقرار نگاه‌ کرده‌ و آن را مترادف‌ استقرار سلولی‌ در نظر می‌گیرند. علی‌رغم‌ برداشتهای‌ متفاوت‌ از تکنولوژی‌ گروهی‌ و پیدایش‌ پیشرفتها در زمینه‌ چگونگی‌ به‌کارگرفتن‌ آن‌ طی‌ دهه‌های‌ گذشته‌ اصول‌ علمی‌ آن‌ ثابت‌ بوده‌ و تمامی‌ صاحبنظران‌ آن‌ را استفاده‌ از تشابهات‌ موجود در قطعات‌ برای‌ طراحی‌ و تولید بهتر محصولات‌ می‌دانند.
‌تکنولوژی‌ گروهی‌ با تشکیل‌ خانواده‌ قطعات‌ آغاز می‌گردد. از این‌ رو قطعاتی‌ که‌ خصوصیات‌ طراحی‌ و تولیدی‌ مشابهی‌ دارند به‌ روشهای‌ مختلف‌ کیفی‌ از قبیل‌ روش‌ بازرسی‌ چشمی[۲۲] ، روش‌ تجزیه‌ و تحلیل‌ جریان‌ تولید[۲۳] و… یا روشهای‌ کمی‌ برمبنای‌ ضرایب‌ شباهت،‌ شناسایی‌ و در یک‌ خانواده‌ قرار می‌گیرند و هر خانواده‌ در یک‌ سلول‌ تولید می‌گردد که‌ انواع‌ ماشینهای‌ مورد نیاز غیرمشابه‌ در آن‌ وجود دارند.
‌بدین‌ ترتیب‌ به‌کارگیری‌ تکنولوژی‌ گروهی‌ مستلزم‌ تغییراتی‌ اساسی‌ شامل‌ آرایش‌ مجدد دستگاهها و ماشین‌آلات‌ از یک‌ نحوه‌ استقرار وظیفه‌ای به‌ یک‌ سری‌ استقرارهای‌ محصول‌گرا است.
‌به ‌دلیل‌ اینکه‌ در تولید سلولی‌ همه‌ قطعاتی‌ که‌ در یک‌ سلول‌ تولید می‌شوند، مشابه‌ هستند، زمانهای‌ راه اندازی نسبتاً‌ کوتاه‌ است‌ و این‌ زمانهای‌ راه اندازی کوتاهتر اندازه‌های‌ دسته‌ کوچکتر را از نظر اقتصادی‌ توجیه‌ می‌کند. دلیل‌ مطلوبیت‌ دسته‌های‌ کوچکتر بدین‌خاطر است‌ که‌ منجر به‌ مزایایی‌ از قبیل‌ زمانهای‌ انتظار کوتاهتر، کار در جریان‌ فرآیند، نیازمندیهای‌ فضایی، دورریختگی‌ و اصلاح‌ کمتر و در نهایت‌ کاهش‌ هزینه‌ها می‌گردد.

۲-۳-۱- مزایا و معایب تولید سلولی

تولید سلولی در اثنای سه دهه گذشته عرصه بسیار گسترده ای بوده و مقالات زیادی در این زمینه در نوشتارها منتشر شده‌اند. در این بخش به تعدادی ازمزایای عمده حاصل از سیستم تولید سلولی در مقایسه با سایر سیستم‌های تولیدی از نقطه نظرعملکرد سیستم و همچنین تعدادی از معمولی‌ترین و عمومی‌ترین نقاط ضعف آن که توسط تحقیقات انجام گرفته قبلی گزارش شده‌اند، اشاره می‌شود.

۲-۳-۱-۱- مزایای تولید سلولی

مزایای مشتق شده از تولید سلولی در مقایسه با سیستم های تولید سنتی بر حسب عملکرد سیستم، در [۱۷]، [۱۸]، [۱۹]، [۱۵]، [۲۰]، [۲۱]، [۲۲]، [۲۳]، [۲۴]، [۲۵] و[۱۳] بحث شدهاند. این مزایا در میان مطالعات شبیه سازی، مطالعات تحلیلی، بررسیها، و پیادهسازیهای واقعی به دست آمدهاند. این مزایا میتوانند به صورت زیر خلاصه شوند:
کاهش زمان راه اندازی [۱۰] و[۲۶].
یک سلول تولیدی به منظور پردازش قطعات دارای اشکال مشابه و اندازههای نسبتاً مشابه طراحی میشود. به این دلیل، بسیاری از قطعات می توانند دستگاه های نگهداری (فیکسچرهای) یکسان یا مشابهی را به کار گیرند. میتوان فیکسچرهای کلی[۳۲] را برای خانواده قطعات به کار برد به طوری که زمان مورد نیاز برای تغییر فیکسچرها و ابزارها کاهش یابد.
کاهش اندازه های انباشته (حجم محصول) [۲۴].
وقتی زمان های راه اندازی در CM کاهش عمده ای مییابند، محصولات کم تعداد[۳۳] (با حجم کم) ممکن و اقتصادی (مقرون به صرفه) می باشند. محصولات کم تعداد (با حجم کم)، جریان تولید را نیز تسطیح می نمایند.
کاهش کار در جریان (WIP) وموجودی کالاهای تمام شده [۲۷] و[۲۸].
با اندازه های انباشته کوچکتر (حجم محصول کمتر) و زمانهای راه اندازی کاهش یافته، مقدار WIP میتواند کاهش یابد. اسکین واستاندریج[۳۴] [۱۰] نشان دادهاند که وقتی زمان راه اندازی به نصف تقلیل یابد، WIP نزدیک به ۵۰ درصد میتواند کاهش یابد. علاوه بر زمانهای راه اندازی و موجودی WIP کاهش یافته، موجودی کالاهای تمام شده نیز کاهش مییابد. به جای سیستمهای ساخت برای انبار با قطعاتی که یا درحال پردازش در مدت زمان طولانی، یا در بازههای زمانی ثابت و یا در بازههای زمانی تصادفی میباشند، قطعات میتوانند در محصولات کم تعداد (با حجم کم) یا درست به موقع (JIT) تولید شوند یا در بازههای زمانی ثابت و کوتاه.
کاهش هزینه ها وزمان جابجایی مواد [۲۹].
در تولید سلولی، هر قطعه به طور کامل در یک سلول پردازش میشود (تا جایی که امکان داشته باشد). بنابراین، زمان سفر قطعه وفاصله بین سلول ها حداقل میشود.
کاهش در زمان جریان کار [۲۸].
کاهش زمان جابجایی مواد و کاهش زمان راه اندازی، زمان جریان کار را به طور چشمگیری کاهش میدهد.
کاهش نیازهای ابزار [۲۷].
قطعات تولید شده در یک سلول، دارای شکل، اندازه و ترکیب مشابه هستند. بنابراین، آنها اغلب نیازهای ابزار مشابهی دارند.
کاهش در فضای مورد نیاز [۲۴].
کاهش در WIP، موجودی کالاهای تمام شده، و اندازههای انباشته (حجم محصول) به فضای مورد نیاز کمتری منجر میشود.
کاهش زمانهای بازده با حداکثر ظرفیت[۳۵] [۲۴].
در یک محیط تولید کارگاهی، قطعات بین ماشین ها به صورت دستهای انتقال داده میشوند. با وجود این، در تولید سلولی هر قطعه بعد از اینکه پردازش شد، فوراً به ماشین بعدی انتقال داده میشود. بنابراین، زمان انتظار به طور قابل توجهی کاهش مییابد.
بهبود کیفت محصول.
چون قطعات از یک ایستگاه به ایستگاه دیگر به صورت واحدهای انفرادی حرکت میکنند، آنها کاملاً در یک محیط کوچک پردازش می. بازخورد، فوری است و وقتی قطعات خراب شوند، پردازش میتواند متوقف شود.
کنترل کلی بهتر عملیات ها.
در یک محیط تولید کارگاهی، قطعات ممکن است مجبور شوند در میان کل کارگاه حرکت کنند. بنابراین، زمانبندی وکنترل مواد پیچیده میشود. در تولید سلولی، محیط تولیدی به سلولهای تولیدی تفکیک می شود وهر قطعه در یک سلول حرکت مینماید، که منجر به زمان بندی وکنترل آسانتر میگردد.
مزایای بدست آمده از پیاده سازی تولید سلولی نیز گزارش شدهاند. کالت واسپایسر[۳۶][۲۰]، در یک تحلیل موردی از یک شرکت تولیدی کوچک، به این نتیجه رسیدند که سیستم های تولید سلولی به مواردی از بهبودهای عملکرد در مقایسه با محیطهای تولید کارگاهی منتج میشوند. کاهش در زمان عملیاتی و فضای کاری کمتر، به علت کار در جریان کمتر، توسط تولید سلولی به دست آمد. هزینه راهاندازی نیز کاهش یافت.
در مطالعه موردی دیگری در گروه تجهیزات غذایی PMI، هاوارد ونیومن[۳۷] [۳۰]، نتایجی از انتقال از یک محیط تولید کارگاهی به یک CMS را گزارش کردند. برخی از مزایا شامل دو برابر شدن ظرفیت برای خانواده قطعات به علت پیکر بندی سلول، ۲۵۰۰۰ دلار سرمایه بری از کاهشهای راه اندازی،