الف) عشق ورزیدن به اهل بیت(ع)

شیعه عشق ورزیدن به اهل بیت (ع) و دوست داشتن آنها را عبادت می داند و آن را رکنی از ارکان دین به شمار میآورد؛ چرا که شیعیان دوست داشتن امام علی (ع) و فرزندان ایشان را مظهری از مظاهر حب الله و پیامبر(ص) می دانند. بنابراین مفهوم حبّ خاندان پیامبر(ع)، بخش عظیمی از شعر شیعه را به خود اختصاص داده است.
حبّ اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و عشق ورزیدن به ایشان اولین و بارزترین درونمایهی شعر شیعی است. «شعر شیعی به شعری اطلاق میشود که حاوی مقولههایی همچون: اهل بیت(ع)، ولایت ائمه(ع)، محبّت ذویالقربی، امامت علی بن ابی طالب(ع)، فضایل و مناقب خاندان عصمت و مدایح و مراثی عترت پیامبر(ص) میباشد، و ابزاری است برای دفاع از ایشان و پیروان و یارانشان؛ از این منظر میتوان ادبیات شیعی را ادبیاتی متعهد به حبّ اهل بیت(ع) نامید»(سیاحی،۱۳۸۲هـ:۳۲-۳۱). با نگاهی گذرا به شعر شاعران متعهد شیعه درمییابیم که شعر آنها سرشار از بیان عشق و علاقهی آنها نسبت به أئمهی اطهار(ع) است که این حب را راهی برای رسیدن به سعادت و جاودانگی میدانند.
به عنوان مثال دعبل در قصیدهی تائیهی معروفش میگوید:

ترجمه: بعد از انجام واجبات، تنها عشق ورزیدن به خاندان نبوت و بغض ورزیدن به دشمنانشان راه رسیدن به خداست. پروردگارا! بر بصیرت و یقین من بیافزا و عشق و حب آنها (اهل بیت(ع)) را در وجودم زیاد کن.
این شاگرد مدرسه اهل بیت(ع) دوست داشتن و عشق ورزیدن به خاندان پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان و دوری گزیدن از دشمنان قسم خوردهی ایشان را راه رسیدن به کمال و سعادت میداند و میبینیم که شاعر چگونه با تمام وجود از خداوند میخواهد که حبّ اهل بیت(ع) را در قلبش زیاد کند.

ب) رثاء اهل بیت(ع) و یارانشان

یکی دیگر از مهمترین زمینههایی که شاعران شیعی به طور گسترده دربارهی آن به سخن سرایی و شعر پرداختهاند، یادآوری مصیبت خاندان پیامبر(ص) و مرثیه سرایی برای شهداء و کشتگان آنان است. شاعران شیعه علاوه برمدح امامان(ع) و یارانشان به ذکر مظلومیتها و مصائب وارد آمده بر ایشان هم میپرداختند، بر کشتههای ایشان گریه میکردند و به خاطر حقّ غصب شدهی آنها اندوهگین بودند و اشعار رثایی سر میدادند، اشعاری که بیانگر عشق و وفای آنها نسبت به خاندان پیامبر(ص) بود. شایان ذکر است که اشعار رثایی شاعران شیعه هنگام بیان واقعهی کربلا و شهادت امام حسین(ع) و یارانش در صحرای کربلا نمود بیشتری پیدا میکند؛ چرا که واقعهی کربلا تأثیری ژرف در بیداری وجدانها داشت و سبب شکوفایی ادبیات در همهی زمینهها شد. «عبدالله نعمه» یکی از نویسندگان معاصر عرب در این باره میگوید: «جریان کربلا عاملی برای بیداری انسانها بود و این حادثهی عظیم بود که ادبیات را به سمت خلق و ابداع پیش برد و به آن رنگ و بویی تازه داد؛ چرا که حادثهی کربلا در تمام جهاتش ابداع داشت»(نعمه،۱۴۰۰هـ :۱۶۴).
جایگاه «شعر عاشورا» در میان شعر شیعی، همچون نگینی درخشان در حلقهی ادبیات مکتبی است. ورود حماسهی کربلا به حیطهی شعر و ادب، یکی از عوامل ماندگاری و پویایی آن نهضت است؛ چرا که قالب تأثیرگذار و نافذ شعر و مرثیه، میان دلها و عاطفهها از یک سو، و حادثهی عاشورا از سوی دیگر، پیوند زده و احساسهای شیفتگان را به آن ماجرای خونین و حماسی وصل کرده است. «دیک الجن» حزن و غم شدید خود را نسبت به شهادت امام حسین (ع) و یاران ایشان در قالب شعر این گونه بیان میکند:

ترجمه: ای چشم! درکربلا قبرهایی است که قلبم را پر از غم و اندوه کرده است. قبرهایی که در زیر آنها سرچشمههایی از علم و حلم و بردباری خفته است.
شاعر در این قصیده چشمانش را مورد خطاب قرار میدهد و با قلبی مالامال از غم و اندوه به بیان مصائب اهل بیت(ع) در صحرای کربلا میپردازد. ادبیات عاشورایی، از غنیترین ذخیرههای فکری و احساسی شیعه است. این حماسهی کربلاست که در زبان شعری شاعران تأثیر نهاده و ادبیات رثایی و سوگ سرودههای مذهبی را غنا و اعتلایی ویژه بخشیده است .

ویژگیهای شعر شیعی